بحران دریاچه اورمیه؛ دلایل، پیامدها و اقدامات ناکارآمد احیا

دریاچه اورمیه، بزرگترین دریاچه شور خاورمیانه، اکنون با از دست دادن بیش از ۹۵ درصد از حجم آب خود در آستانه خشک‌شدن کامل قرار دارد. علت اصلی این بحران مدیریت نادرست منابع، ساخت سدهای متعدد و کشاورزی بی‌رویه بوده که به کاهش شدید ورودی آب به دریاچه منجر شده است. در حالی که پروژه‌هایی نظیر انتقال آب از زاب کوچک برای احیا اجرا شده، این اقدامات علاوه بر ناکارآمدی، مشکلات زیست‌محیطی جدیدی نیز به دنبال داشته است.

کاهش تراز آب و وضعیت بحرانی دریاچه اورمیه

دریاچه اورمیه که روزگاری بزرگترین دریاچه آب شور خاورمیانه بود، اکنون به دلیل مدیریت نادرست منابع، استفاده بیش از حد از منابع زیرزمینی، و توسعه کشاورزی بی‌رویه، بیش از ۹۵ درصد از حجم آب خود را از دست داده است. تراز آب دریاچه به کمتر از ۱۲۷۰ رسیده، در حالی که این مقدار در دهه‌های گذشته بیش از ۱۲۷۸ بوده است.

عوامل اصلی بحران دریاچه اورمیه

پل «کلانتری»

ساخت پل «کلانتری»، که اورمیه را به تبریز متصل می‌کند، به عنوان یکی از عوامل اصلی بحران دریاچه اورمیه شناخته می‌شود. این پل به جای رعایت استانداردهای سازه‌ای و پل‌سازی، با پر کردن بخشی از بستر دریاچه با مصالح سنگین مانند شن و ماسه ساخته شده است، که نتیجه آن مسدود شدن جریان‌های طبیعی آب میان بخش‌های شمالی و جنوبی دریاچه و افزایش تبخیر بوده است. این پل موجب اختلال در جریان‌های آب ورودی شده و با کاهش طبیعی تراز آب، به مرور دریاچه را به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم کرده است.

سدسازی‌های گسترده در حوضه آبریز

طی دو دهه گذشته، ساخت ده‌ها سد در حوضه آبریز دریاچه، جریان طبیعی رودخانه‌های منتهی به دریاچه را به شدت محدود کرده است. این سدها که به‌طور عمده برای تأمین آب کشاورزی و کنترل سیلاب‌ها احداث شده‌اند، نه‌تنها مسیر آب‌های ورودی را مسدود کرده‌اند، بلکه تراز آبی دریاچه را نیز به شدت کاهش داده‌اند و موجب شده‌اند تا جریان‌های آبی محدودتری به دریاچه برسد. کاهش منابع ورودی آب، به ویژه در دوره‌های خشکسالی، بر شدت بحران افزوده است.

کشاورزی بی‌رویه و محصولات پرمصرف آب

توسعه گسترده کشاورزی و کشت محصولات پرمصرف مانند سیب و چغندر در حوضه آبریز دریاچه اورمیه، فشار سنگینی بر منابع آب منطقه وارد کرده است. این محصولات، که نیاز آبی بالایی دارند، منابع آب زیرزمینی را به شدت تخلیه کرده و حجم آب ورودی به دریاچه را کاهش داده‌اند. روش‌های سنتی آبیاری و استفاده بی‌رویه از آب زیرزمینی برای تأمین نیازهای آبی این محصولات، باعث کاهش سطح آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی منطقه شده است.

اقدامات احیا و چالش‌های ناشی از انتقال آب زاب کوچک

در راستای تلاش برای احیای دریاچه، پروژه انتقال آب از رودخانه زاب کوچک، که از کوهستان قندیل سرچشمه می‌گیرد، در دستور کار قرار گرفت. این رودخانه، که مسیر طبیعی آن به رود دجله و سپس به خلیج فارس منتهی می‌شود، از طریق تونل و کانال‌های مصنوعی به سمت دریاچه اورمیه هدایت شده است. اگرچه این طرح به عنوان یکی از راه‌حل‌های اضطراری برای افزایش حجم آب دریاچه در نظر گرفته شده، اما مشکلات و چالش‌هایی در مناطق پایین‌دست ایجاد کرده است. انتقال آب از زاب کوچک، به دلیل تغییر مسیر رودخانه و برداشت بی‌رویه از این منبع، موجب کاهش دسترسی به آب در مناطق پایین‌دست شده و مشکلاتی مانند بیابان‌زایی و کمبود آب را در این نواحی تشدید کرده است.

پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی خشکی دریاچه

خشکی دریاچه اورمیه علاوه بر تخریب زیست‌بوم، مشکلات جدی برای ساکنان اطراف ایجاد کرده است. بستر خشک و نمکین دریاچه، با ایجاد طوفان‌های نمکی و گردوغبار، سلامت مردم و محیط زیست منطقه را تهدید می‌کند. گرد و غبار ناشی از نمک و فلزات سنگین موجود در بستر دریاچه نه‌تنها موجب مشکلات تنفسی شده، بلکه به زمین‌های کشاورزی و دام‌ها نیز آسیب وارد کرده است. شوری خاک نیز کشاورزی منطقه را مختل کرده و ساکنان محلی را مجبور به ترک زمین‌های خود کرده است، که این موضوع خود منجر به مهاجرت‌های اجباری و تخلیه روستاها شده است.

پیشنهادات برای احیای دریاچه اورمیه

رهاسازی کنترل‌شده آب از سدها: از طریق آزادسازی آب از سدهای حوضه آبریز، جریان طبیعی بارندگی به سمت دریاچه هدایت می‌شود که به احیای تدریجی دریاچه کمک می‌کند و تراز آب را در دوره‌های بحرانی افزایش می‌دهد.

تغییر الگوی کشت به محصولات کم‌مصرف آب: اصلاح الگوی کشاورزی در اطراف دریاچه از محصولات پرمصرف مانند سیب و چغندر به محصولاتی با نیاز آبی کمتر، نه‌تنها فشار بر منابع آب را کاهش می‌دهد، بلکه از شوری خاک جلوگیری می‌کند و پایداری کشاورزی منطقه را تضمین می‌کند.

بازبینی و اصلاح پل روگذر «کلانتری»: پل «کلانتری»، که موجب اختلال در جریان آب میان بخش‌های شمالی و جنوبی دریاچه شده، نیاز به اصلاح و بازبینی دارد تا جریان‌های طبیعی آب بدون مانع به بخش‌های مختلف دریاچه برسند و از تبخیر بیش از حد جلوگیری شود.

آگاهی‌بخشی و مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد: استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد و گروه‌های محلی برای افزایش آگاهی عمومی در مورد بحران دریاچه و راهکارهای محافظت از آن، می‌تواند به جلب مشارکت مردمی در اجرای اقدامات احیا کمک کند.

تأمین فرصت‌های شغلی جایگزین برای کشاورزان: با ایجاد شغل‌های جایگزین در منطقه، کشاورزان می‌توانند از کشت محصولات پرمصرف آب دوری کنند و در عوض به فعالیت‌های اقتصادی دیگری بپردازند که هم درآمد بالاتری داشته باشد و هم به منابع آبی منطقه آسیب نزند.

مهتاب شریفی